از تدریس تعاریف متفاوتی به عمل آمده است. در گذشته تدریس را نوعی انتقال معلومات از معلم به فراگیرندگان می­دانستند، امروزه این تعریف اعتبار خود را از دست داده است. لانجرن[1] تدریس را فرایند پیچیده و از قبل برنامه ­ریزی شده­ای می­داند که توسط معلم در کلاس درس اجرا می­شود و هدف عمده­اش ایجاد درگیری و تعامل ذهنی یادگیرنده با مطالب یادگرفتنی است (به نقل از نصر اصفهانی، 1371). فتحی­آذر (1382) تدریس یک متغیر بیرونی است به شرطی که متغیر درونی (یادگیری) را به دنبال داشته باشد. تدریس عبارت است از تعامل متقابل معلم و شاگرد بر اساس طراحی منظم و هدف دار معلم برای ایجاد تغییر در رفتار شاگرد (شعبانی، 1390). هانتر[2] تعریف وسیعی از تدریس را بکار برده است: فرایند تصمیم ­گیری و اجرای آن، قبل، در خلال و بعد از آموزش جهت افزایش احتمال یادگیری (به نقل از سلیور، جی گالن و همکاران[3]، 1378).

 

(گیج[4]، 1376) تدریس را این گونه تعریف کرده است: هر فعالیتی از جانب یک فرد که به منظور تسهیل یادگیری فرد دیگری انجام می­پذیرد. عبدالهی (1387) فرایند کنش هدف دار و متقابل یاددهنده و یادگیرندگان بر اساس برنامه با بهره گرفتن از روش­ها و فنون موثر و نیز به کارگیری فناوری متناسب با محتوای یک موضوع درسی به منظور ایجاد یا تسهیل یادگیری در یادگیرندگان است.

با توجه به آن چه گذشت همه این تعاریف در دو ویژگی 1. وجود تعامل یا رابطه متقابل بین معلم و یادگیرنده و 2. هدف دار بودن این فعالیت ها از جانب معلم، مشترک هستند. از این رو تدریس را به طور کلی می توان چنین تعریف کرد: فعالیت هایی که جهت ایجاد تغییر در رفتار یادگیرنده از جانب معلم طرح­ریزی می­شوند و این فعالیت ها بین معلم و یک یا چند یادگیرنده به صورت رابطه متقابل صورت می­گیرد (وکیلیان، 1386).

2-4-2- الگوهای تدریس

شعبانی (1390) معتقد است که الگوی تدریس چهارچوب ویژه­ای است که عناصر مهم تدریس در درون آن قابل مطالعه است و شناخت و آگاهی از عناصر و عوامل مذکور می تواند معلم را در اتخاذ روش­های مناسب تدریس کمک نماید. فتحی­آذر (1382) نیز الگوهای تدریس را الگوی رفتاری معلم می­داند که تکرارپذیر بوده، قابلیت استفاده در تمامی موضوعات درسی را دارد، به بیش از یک معلم اختصاص دارد و به امر یادگیری ارتباط  دارد.

از الگوهای تدریس، طبقه بندی­های مختلفی صورت پذیرفته است. معروف­ترین و در عین حال جامع­ترین طبقه­بندی الگوهای تدریس که سایر طبقه بندی­ها را هم پوشش می­دهد طبقه بندی جویس و همکاران است (بهرنگی، 1387). در این طبقه بندی الگوهای تدریس در چهار خانواده به شرح زیر گروه­بندی شده است (قورچیان، 1379):

 

 

1) خانواده پردازش اطلاعات                  2) خانواده اجتماعی تدریس

3) خانواده تدریس فردی                       4) خانواده سیستم­های رفتاری

اگر چه هر یک از خانواده­های الگوهای تدریس رویکردی متمایز نسبت به تدریس دارند، اما به هیچ وجه متضاد و مانعه الجمع نبوده و می توان از عناصر و مولفه­های آن­ها به صورت ترکیبی سود جست. بنابراین معلمان می­توانند با توجه به شرایط حاکم بر کلا­س­های درسی، انواع روش­های مختلف را بکارگیرند، و معلمان موفق آنهایی هستند که روش آن­ها دارای انعطاف می­باشد و در یک جلسه تدریس از چندین روش متفاوت به صورت ترکیبی یا منفرد بهره می­جویند.

2-4-2-1- خانواده الگوهای پردازش اطلاعات

این الگوها بر روش­هایی تاکید می­ کنند که از طریق گردآوری اطلاعات و سازماندهی آن­ها، درک مشکلات و ارائه راه­حل­هایی برای آ­ن­ها و توسعه مفاهیم و زبان برای انتقال راه­حل­ها، شور و شوق انسان را برای درک جهان افزایش می­ دهند. بعضی از این الگوها، مفاهیم و اطلاعاتی برای فراگیران فراهم می­نمایند؛ مثل الگوی کسب مفهوم؛ برخی الگوها بر مفهوم­سازی و فرضیه سازی و تحلیل و آزمون فرضیه تاکید می­ کنند؛ مثل تفکر استقرایی؛ برخی دیگر بر تفکر خلاق تاکید می­ کنند؛ مثل بدیعه پردازی؛ و برخی نیز برای افزایش توانایی ذهنی طراحی شده ­اند. صرف نظر از جنبه­های تاکیدی این الگوها، هدف مشترک آن­ها پرورش کاوشگری در فراگیران است (قورچیان، 1379).

 

 

 

 

جدول 2-1- خانواده ها ی تدریس پردازش اطلاعات و الگوهای آن (به نقل از محمودی، 1382).

 

 

2-4-2-2- خانواده الگوهای تعامل اجتماعی

این دسته از الگوها گروه – محور بوده و هدف اصلی آن­ها ایجاد مهار­ت­ها یا قابلیت­های اجتماعی است. به عبارتی دیگر اعطای مهارت­های لازم به فراگیران برای مشارکت فعال در عرصه اجتماعی است. این مجموعه از الگوها با بهره گرفتن از راهبردهای مشارکتی در فرایند یاددهی یادگیری، در دانش­ آموزان تعهد اجتماعی ایجاد می­ کنند. این الگو به دانش­ آموزان کمک می­ کنند تا از طریق بررسی کاوشگری­جمعی، ساخت دانش را فراگیرند  (قورچیان، 1379).

جدول 2-2- خانواده­های تدریس اجتماعی و الگوهای آن (به نقل از محمودی، 1382).

2-4-2-3-  خانواده الگوهای رفتاری

هدف اساسی ایجاد رفتارهای مشخص در فراگیران می­باشد. این الگوها برنامه هایی برای کاهش ترس­های مرضی، آموختن و حساب کردن، رشد مهارت­های ورزشی و اجتماعی، جایگزین کردن آرامش و آسایش به جای اضطراب و آموختن پیچیدگی­های مهارت­های فیزیکی، اجتماعی و ذهنی لازم برای هدایت یک هواپیما یا شاتل فضایی تدوین نمود­ه­اند. مبنای نظری این الگوها را مکتب رفتارگرایی تشکیل می­دهد و جهت رسیدن به اهداف موردنظر از اصول و تکنیک­های رفتاری حداکثر استفاده را می­ کنند. مثل؛ آموزش مستقیم گانیه، یادگیری درحد تسلط بلوم و بلاک، یادگیری برنامه­ریزی شده اسکینر و غیره.

 

 

جدول 2-3- خانواده­های تدریس سیستم­های رفتاری و الگوهای آن (به نقل از محمودی، 1382).

 

 

2-4-2-4- خانواده الگوهای رشد ویژگی­های فردی

این خانواده شامل الگوهایی هستند که مهم­ترین ویژگی آن­ها فردمحوری است. استفاده از این الگوها ضمن اینکه ویژگی­های مثبت شخصیتی از قبیل «اتکاء به نفس، استقلال، خود ارزشی، خود پنداره و اراده فراگیران» را ایجاد و تقویت می­ کنند، موقعیت­هایی را فراهم می­سازند که با بهره گرفتن از آن­ها معلم می ­تواند در نقش درمانگر ظاهر شده و از طریق برقراری رابطه قوی عاطفی با فراگیران به مداوای روحی آن­ها بپردازد، مثل الگوی ایفای نقش، بدیعه پردازی.

جدول 2-4- خانواد­ه­های تدریس سیستم­های رفتاری و الگوهای آن (به نقل از محمودی، 1382).

2-4-3- روش های تدریس

صفوی (1375) روش تدریس را به صورت زیر تعریف نموده است؛ روش تدریس عبارت است از راه منظم، با قاعده و منطقی برای ارائه درس می­باشد.

گیج و برلاینر[5] (1374)، روش تدریس را به شرح زیر تعریف نموده ­اند؛ روش تدریس عبارت است؛ از یک الگوی بازرخداد رفتار تدریس، قابل اجرا در موضوعات مختلف درسی، که مشخصه تنها یک معلم نیست و به یادگیری ارتباط دارد.

2-4-3-1- روش­های تدریس مبتنی بر انتقال مستقیم

روش­های تدریس مبتنی بر انتقال مستقیم شامل روش یادسپاری، روش سخنرانی و روش نمایش علمی می­باشد که در زیر به اختصار به آن­ها اشاره می­گردد:

1- روش یادسپاری

روش یادسپاری یکی از قدیمی­ترین و متداول­ترین روش­های آموزش در فرایند یاددهی- یادگیری به ویژه در رشته­هایی چون آموزش زبان، ادبیات و تاریخ است. هدف اصلی این روش ایجاد مهارت دریافت درست اطلاعات و ذخیره­سازی آن­ها در حافظه، به منظور بازیافت و به کارگیری آن­ها در فعالیت­های مختلف علمی است. یادسپاری فعالیتی است که در تمام طول زندگی همیشه همراه ماست. ما در تمام مراحل زندگی ناگزیریم بسیاری از کلمات، رویدادها، مفاهیم و قوانینی را که پیش از ما ساخته و ارائه شده ­اند به حافظه بسپاریم تا بتوانیم با جهان پیرامون خود ارتباط برقرار کنیم. اما بسیاری از افراد دیدی منفی نسبت به روش یادسپاری در محیط­های آموزشی دارند. آنان بر این باورند که در دنیای انفجار اطلاعات یادسپاری و یادآوری تمام یافته­ های علمی ممکن نیست و بنابراین نمی­تواند جایگاه موثر و ارزشمندی در فرایند آموزش داشته باشد، از این رو معلمان و مجریان برنامه ­های درسی باید شرایطی را فراهم کنند که دانش­ آموزان به جای انباشت فراورده­های علمی در ذهن، روش کسب اطلاعات و کاربرد آن­ها را بیاموزند (ماتیوز[6]، 1994).

2- روش سخنرانی

روش سخنرانی در نظام­های آموزشی سابقه­ای طولانی دارد. به طوری که از زمان یونان باستان تاکنون مورد استفاده اکثر معلمان در سراسر جهان به ویژه در دروس دانشگاهی است. به گفته وول فولک[7] (1995) یک پنجم تا یک ششم وقت فعالیت­های آموزشی در کلاس درس صرف سخنرانی می شود. ارائه مفاهیم به طور شفاهی از طرف معلم، و یادگیری آن­ها از طریق گوش دادن و یادداشت برداشتن از طرف دانش­ آموزان اساس کار این روش را تشکیل می دهد؛ به همین دلیل بعضی این روش را روش توضیحی یا نمایی نیز گفته­اند (به نقل از شعبانی، 1390) .

این شیوه آموزشی، از حالت یک طرفه برخوردار است و جزو روش خطی شمرده می­شود. در این روش آموزشی، توضیح و توصیف پدیده ­ها از سوی معلم نقش عمده­ای دارد و معلم محور است. هدف عمده این روش، انتقال دانش است. روش سخنرانی برای گروه­های بزرگ مناسب است و بنابراین تعداد زیادی از فراگیران می­توانند از آن بهره­مند شوند ( فتحی آذر، 1382).

3- روش نمایش علمی

یکی از روش­های قابل اجرا در یادگیری مهارت­های عملی، به ویژه در موقعیت­هایی که امکانات و تجهیزات برای آموزش محدود باشد، روش نمایش علمی است که سابقه نسبتا طولانی دارد، و در این روش دانش­ آموزان مهارت­های خاص را بر اساس دیدن، شنیدن و تمرین کردن چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی می­آموزند. بعضی از متخصصان، اصطلاح روش نمایش علمی را مرکب از توضیح و نمایش یک مهارت تازه  به گروه بزرگی از دانش­ آموزان، و سپس انجام تمرین­های منظم از طرف دانش­ آموزان می­دانند (جویس و ویل[8]، 1992؛  به نقل از شعبانی، 1390).

2-4-3-2- روش­های تدریس مبتنی بر تعامل

روش­های تدریس مبتنی بر تعامل شامل روش مشارکتی، روش پرسش و پاسخ و روش مشارکتی می­باشد که در زیر به اختصار به آن­ها اشاره می­گردد:

1- روش مشارکتی

در یادگیری مشارکتی یادگیرندگان با توانایی­های یادگیری متفاوت به صورت تیمی و گروهی با هم به یادگیری می­پردازند. در این شیوه هر فرد نه تنها مسولیت یادگیری خود را بر عهده دارد بلکه باید تلاش کند تا دیگران نیز موضوع مورد نظر را یاد گیرند. در این شیوه از یادگیری همه اعضای گروه درصدد ایجاد موقعیتی هستند که یادگیری صورت گیرد و موفقیت گروهی حاصل شود. در واقع یادگیری مشارکتی یک راهبرد یادگیری فعال است، متشکل از مجموعه ای از فنون آموزشی که مستلزم تشکیل گروه، سازماندهی اعضا در داخل گروه و تعامل مثبت بین یادگیرندگان به منظور از هم­آموزی و به هم­آموزی می­باشد (عبدالهی، 1387).

2- روش پرسش و پاسخ

در این روش، معلم دانش­ آموزان را به تفکر و تلاش درباره مفهومی جدید یا بیان مطلبی تشویق می­ کند. وی اندیشه­ها و تفکرات خود را به دانش­ آموزان دیکته نمی­کند، بلکه چون آینه­ای تفکرات و احساسات آن­ها را منعکس می­سازد و با اظهار­نظر­های منطقی، ادراک­ها و فعالیت دانش­ آموزان را جهت می دهد. اگر دانش­آموزی در دست یابی به اهداف آموزشی یا توانایی در پاسخ دچار مشکل شود معلم مشکل را تنها با توضیح برطرف نمی­سازد بلکه به دانش­آموز کمک می­ کند با انتخاب راهبرد­های مناسب، خود شخصا در جهت حل مشکل اقدام نماید. در این روش دانش­ آموزان می­کوشند با فعالیت­های ذهنی از معلوم به مجهول در جهت حل مساله گام بردارند و نقش معلم، در تمام مراحل تدریس، نقش ارشادی است نه جهت­دهنده و کنترل­ کننده مستقیم فعالیت­ها (شعبانی، 1390).

3- روش بحث گروهی

بر خلاف روش سخنرانی که در آن فعالیت کلامی عمدتا بر عهده معلم است، در روش بحث گروهی دانش­ آموزان به طور فعال در کارهای کلاسی شرکت می­ کنند. این روش به یادگیرندگان کمک می­ کند تا استفاده از زبان را یاد بگیرند، دیدگاه­های خود را بیان کنند، عقاید و اندیشه­هایشان را توجیه نمایند، و با نظرها و اعتقادهای دیگران آشنا شوند. این روش برای تحقق یافتن هدف­های آموزشی «ارزشیابی اندیشه­های مختلف» و «ایجاد تحمل و بردباری در برخورد با عقاید دیگران» مناسب است. همچنین این روش در درک و فهم مفاهیم پیچیده یادگیرندگان را یاری می­دهد. «یادگیرندگان از طریق همکاری در تفکر، مقابله اندیشه­ها، ارائه پیشنهادهای مختلف، و ارزیابی توضیحات و تبیینات مختلف به فهم بیشتر امور توفیق می­یابند» (سیف،1380).

2-4-3-3- روش­های تدریس مساله محور

روش­های تدریس مساله محور شامل روش تدریس آزمایشگاهی، روش گردش علمی  و روش اکتشافی می­باشد که در زیر به اختصار به آن­ها اشاره می­گردد:

1- روش تدریس آزمایشگاهی

این روش برای دروس علوم پایه همچون فیزیک، زیست شناسی، شیمی بسیار مناسب است. مکان اجرای این روش آزمایشگاه است. در روش آزمایشگاهی فراگیر شخصا و با راهنمایی معلم به مشاهده و آزمایش می ­پردازد و سپس گزارش کار خود را به صورت مکتوب یا شفاهی به معلم و کلاس ارائه می­دهد. هدف از انجام آزمایش باید از پیش تعیین شده و ابزار و مواد لازم در آزمایشگاه به مقدار کافی فراهم شده باشد.

یادگیری از طریق آزمایش می ­تواند به طور فردی یا در گروه­های دو یا سه نفره انجام شود. در روش آزمایشگاهی باید اطمینان حاصل کرد که ابزار و مواد لازم برای انجام آزمایش قبلا آماده شده ­اند. استفاده نادرست از ابزار و مواد موجود در آزمایشگاه ممکن است خطرساز باشد. بنابراین ضروری است نکات ایمنی در آزمایشگاه دقیقا رعایت شود (عبدالهی، 1387).

2- روش گردش علمی

این روش به دانش­ آموزان فرصت می­دهد که از طریق مشاهده اشیاء، پدیده ­ها و امور مختلف، تجربه علمی کسب کنند و قادر گردند مطالب و مفاهیمی را که در کلاس درس مورد بحث قرار می­گیرند، بهتر درک نمایند. به علاوه، گردش علمی زمینه هر چه بیشتر ارتباط مدرسه را با جامعه و طبیعت میسر ساخته و موجبات کاهش جدایی­ها و فاصله­های بین آن­ها می­گردد. همچنین، معلم را قادر می­سازد که با بهره گرفتن از این روش کنجکاوی دانش­ آموزان را هر چه بیشتر برانگیزاند (وکیلیان، 1386).

3- روش اکتشافی

در روش آموزش برای یادگیری اکتشافی معلم مستقیما موضوع های درسی را به دانش آموزان آموزش نمی دهد بلکه آنان را آموزش می دهد تا خودشان به کشف و ساختن دانش بپردازند. به عنوان مثال، معلمی که می خواهد حل مساله را به دانش آموزان خود آموزش دهد، تنها صورت مساله را در اختیار آنان می گذارد و شرایطی را فراهم می آورد تا خود آنان اجزای تشکیل دهنده مساله، روابط میان این اجزا، ونیز راه حل و جواب مساله را بیابند.

مراحل آموزش برای یادگیری اکتشافی به قرار زیرند: 1) اقدامات پیش از آموزش شامل تعیین قصد یا هدف و انتخاب یک موقعیت مشکل آفرین یا معما برانگیز؛ 2) آموزش دادن درس شامل آماده ساختن یادگیرندگان و توضیح دادن روش­های اکتشافی، ارائه موقعیت معمابرانگیز، جمع­آوری اطلاعات یا داده­ ها و آزمایشگری، فرضیه­سازی و توضیح دادن و تحلیل فرایند اکتشاف؛ جمع آوری اطلاعات یا داده­ ها و آزمایشگری، فرضیه­سازی و توضیح دادن و تحلیل فرایند اکتشاف 3) اقدامات پس از آموزش شامل ارزشیابی از فعالیت­های یادگیرندگان و نتایج به دست آمده و دادن نوعی بازخورد به آنان است (سیف،1380).

2-5- تدریس خلاق

در بحث از تدریس خلاق ابتدا مفهوم تدریس­ خلاق تعریف می­شود و سپس به بحث عوامل موثر بر تدریس ­خلاق معلمان و فنون خلاقیت در تدریس پرداخته می­شود.

[1] – Langern

[2] -Hanter

[3] – J.Galen,saylor

[4] – Gage

[5] – Gage & Borliner

[6] – Matthews

[7] – Woolfolk

[8] – Jayce & Weil